Potres

Omerbašićeva seizmička pravilnost: jačina globalnih ~M6+ (tektonskih) zemljotresa doživljava vrhunac pod astronomskim poravnanjima Zemlje sa dva nebeska tijela duže od tri dana, omogućujući negativnu seizmičku prognozu. Otkriće je pokazalo da tektoniku i katastrofalne zemljotrese uzrokuju astrofizikalni fenomeni, umjesto geofizikalnih kako se do tada smatralo. Slika: rezolucija Pravilnosti raste s osjetljivošću litosfere na M6.2+ jake zemljotrese.

**Pogledajte VIDEO o ovom otkriću**
**Watch VIDEO about this discovery**

Naslovnica otkrića (proračuna) Rezonance Planete Zemlje: spektri fizičkih mjerenja (pojave M5.6+ zemljotresa) nadmašuju za 350% spektra slučajnih veličina u podudaranju sa svih 72 perioda teorijske rezonance, a naročito u području najjačih energija (gornji panel); apsolutno nadmašuju (donji panel).

Naslovnica otkrića (proračuna) Rezonance Mjeseca: spektri fizičkih mjerenja (pojave potresa na Mjesecu) iz Programa Apollo (1969-1977). Ovaj pokaz Mjesečeve mehaničke rezonance predstavlja prostorno i vremenski nezavisan dokaz mehanističke tektonike ploča i njene univerzalnosti.

Potres je proces oslobađanja kinetičke (akcijom) energije na nekom nebeskom tijelu. Potres na našoj planeti naziva se zemljotres. Događa se u Zemljinoj litosferi (površini kore) ili neposredno ispod, u sljedećem sloju tzv. astenosferi i plaštu koji čini većinu Zemljine mase. Dio kinetičke energije koji se rasipa putem litosfere naziva se seizmička energija i mjeri se u seizmološkim opservatorijama (stanicama). Kod većine zemljotresa seizmička energija je proporcionalna ukupnoj kinetičkoj energiji. Zato su za većinu potreba površinske opservatorije dovoljne, a osim površinskih kopnenih postoje još i dubinske kopnene, te podmorske opservatorije. Oslobađanje energije može biti kontinuirano, kada govorimo o sporom zemljotresu i koji može trajati godinama, ili prividno trenutno, kada zemljotres obično traje kraće od jednog minuta. Zemljotresi mogu biti prirodni tj. nastali usljed djelovanja sila prirode, ili vještački izazvani aktivnošću čovjeka, npr. detonacijom eksplozivnih sredstava.

Sa stanovišta fizike opravdano je izraz zemljotres koristiti isključivo za Zemlju, a potres za sva nebeska tijela. Tako se potresi na drugim nebeskim tijelima u naučnoj literaturi nazivaju prema tom tijelu, npr. oni na Mjesecu nazivaju se lunatresi. U engleskom govornom području međutim česta je i upotreba izraza potres (quake) kao skraćenice za zemljotres (earthquake). Nauka koja se bavi izučavanjem zemljotresa i srodnih procesa je seizmologija i zasniva se na direktnim mjerenjima. Nauka koja izučava potrese na drugim nebeskim tijelima je astroseizmologija i uglavnom se zasniva na indirektnim opažanjima. Primjer ovoga je opažanje akustičnih svojstava (mehaničkih talasa) Sunčevih gasova, pošto su akustični talasi u biti talasi kinetičke energije koji se prostiru kroz gasove, npr. u atmosferi. U Sunčevom sistemu potrese uzrokuju hemijske reakcije kod gasovitih nebeskih tijela, odnosno plimne sile te snažna vulkanska aktivnost kod stjenovitih tijela.

• 2016 g., bosanski naučnik dr. Mensur Omerbašić objavio je otkriće Astrofizičkog uzroka tektonike, koje fundamentalno mijenja fiziku, konkretno klasičnu tj. makrofiziku. Otkriće je 31 avgusta 2016 prihvaćeno za objavljivanje u recenziranom naučnom časopisu Earthquake Science (glavni urednik: akademik Chen Yuntai, Kineska Akademija nauka) ali je autor odbio ponudu kao dio protesta protiv načina na koji je naučna zajednica tretirala njega i njegova otkrića - istovjetnog načinu na koji su tretirali Alfreda Wegenera i njegovo istorijsko otkriće.
  
• Aprila 2019, dr. Omerbašić je obznanio otkriće Rezonance Planete Zemlje kao jedinog uzroka M6.2+ seizmotektonike. Otkriće je u obliku prvog preciznog proračuna mehaničke rezonance cijele Planete Zemlje. Proračun eliminira kako hipotezu o "transferu/protoku topline" tako i nedavne pokušaje da se "dogovorno utvrdi srednje rješenje priznanjem da transfer/protok topline i mehanička rezonanca možda mogu zajedno dominirati dinamičkim procesima planete Zemlje". Međutim, ne mogu - prema ovom, prvom ikad, proračunu pojasa (72 perioda) superharmoničke rezonance iz fizičkih podataka mjerenja (vremenskih serija zemljotresa). Energetski raspon ovog demonstriranog fenomena sadrži preko 99% cjelokupnog energetskog fonda mehanizma planetarne dinamike (vidi naslovnicu na ). Otkriće je objavljeno avgusta 2019, u Journal of Geophysics - najstarijem recenziranom naučnom časopisu za geofiziku (Impact Factor 32.18). Ova demonstracija je konačan dokaz mehaničke globalne seizmotektonike. Njegova (prostorno i vremenski) nezavisna astrofizikalna verifikacija je obznanjena avgusta 2019, u obliku otkrića Rezonance Zemljinog Mjeseca iz analize mjerenja potresa na Mjesecu prikupljenih u okviru Istraživačkog programa Apollo, a objavljenja oktobra 2019 To je najvažnije naučno otkriće 2019. godine i najznačajnije geofizičko otkriće uopšte. Prostorna metodološki nezavisna verifikacija iz decenijskih opažanja kontinuiranim GPS-om (cGPS) kojom je po prvi put demonstrirano prostiranje globalne rezonance u vidu mehaničkih talasa kroz koru Zemlje dok uzrokuju M5.6+ zemljotrese i sekvence zemljotresa, je objavljena maja 2022. Ovim je pokazano i da vulkanski tremori više nisu jedina poznata vrsta potresa koje aktivira (lokalna) mehanička rezonanca, već da je taj mehanizam globalan odnosno univerzalan (astrofizikalan). Pošto je univerzalna rezonanca istovremeno i novootkrivena fundamentalna geofizička sila koja zauzima najsnažniji segment energetskog spektra dinamike litosfere Zemlje, ovo otkriće globalnih impulsnih signala u seizmologiji poništava tvrdnje o detekciji gravitacionih talasa iz dubokog svemira, npr. LIGO eksperimentom.
  
• Decembra 2023, dr. Omerbašić je obznanio otkriće po kom Sunčev tj. solarni vjetar uzrokuje većinu potresa na Marsu, Mjesecu i Zemlji, čime je u potpunosti (prostorno i vremenski nezavisno) dokazano da seizmicitet nastaje/okida se usljed vanjskih tj. ekstraterestrijalnih razloga i to po Riegerovom periodu i njegovim harmonicima, a koji se inače često javljaju u Sunčevom sistemu i prethodno su bili dovođeni u vezu s povećanom magnetnom aktivnošću. Ovo otkriće omogućuje tačno prognoziranje svemirskih vremenskih prilika (uslova solarnog vjetra u okolini planete Zemlje) na makroskopskim razmjerama. Rezultate za Mjesec i Zemlju je moguće dobiti jedino nakon razdvajanja podataka mjerenja (vremenâ potresâ) na segmente tokom kojih se Mjesec nalazio unutar Zemljinog magnetorepa, nasuprot segmenata kad je bio u međuplanetarnom magnetnom polju. Ovo otkriće je objavljeno u Journal of Geophysics marta 2023 (vezano: saopštenje za javnost).

Prirodni zemljotresi

Litosfera je površinski dio Zemljine kore neprestano izložen djelovanju različitih unutrašnjih i vanjskih sila. Veliku većinu zemljotresa karakterišemo kao slabe pošto ne razaraju vještačke objekte. Većina zemljotresa događa se kad stijenska masa pod uticajem vanjskih sila dosegne svoju materijalnu nestabilnost. Manji broj zemljotresa su razorni po vještačke objekte. Većina takvih zemljotresa nastaje usljed tektonske aktivnosti Zemlje tj. kretanjem kore i plašta, najčešće duž postojećih raspuklina u Zemljinoj kori kao što su rasjedi, brazde ili rovovi. Međutim, bilježe se razorni zemljotresi i u tektonski neaktivnim područjima, kao i oni koji stvaraju nove raspukline i druge geomorfološke oblike.

Prostiranje talasa energije emitovane tokom tipičnog zemljotresa.

Prostiranje energije iz zemljotresa

Brzina prostiranja talasa zavisi od gustoće i elastičnosti medija u koji talasi prodiru. Brzine se za našu planetu kreću od oko 3-8 km/s u Zemljinoj kori, pa do 13 km/s u najdubljem dijelu plašta. Zemljotresi proizvode razne vrste talasa s različitim brzinama. Pri prolasku preko seizmoloških opservatorija, njihovo različito vrijeme putovanja omogućava naučnicima da lociraju žarište (ili fokus, ili hipocentar) zemljotresa.

U geofizici, talasi isijani tokom zemljotresa koriste se na dva osnovna načina: tomografski gdje se, slično kao u medicini, koriste refrakcija i refleksija talasa za ispitivanje unutrašnjosti, te oscilacijski gdje se identifikacija pojedinih segmenata Zemljine unutrašnjosti vrši odnosno njihova fizikalno-hemijska svojstva ispituju posmatranjem vlastitih slobodnih oscilacija Zemlje karakterističnih za neki njen segment ili proces. Zahvaljujući velikoj globalnoj mreži seizmoloških opservatorija, seizmička tomografija je zastupljeniji način. Nedostatak oba ova načina je što ih se može koristiti samo kad se desi vrlo jak zemljotres. To je naime jedina pojava na Zemlji, kod koje dolazi do ispuštanja dovoljne količine kinetičke energije da bi se dobila rezolucija (jasnoća) neophodna za dvodimenzionalno ili trodimenzionalno oslikavanje odnosno izučavanje unutrašnjosti planete.

Dva osnovna tipa seizmičkih talasa su tjelesni talasi i površinski talasi. Postoje i drugi načini prostiranja talasa ali oni nisu od velikog značaja u seizmologiji odnosno geofizici.

Tjelesni talasi

Tjelesni talasi putuju kroz unutrašnjost Zemlje. Oni slijede putanju zrake zakrivljenu promjenljivom gustoćom i Youngovim modulom (krutošću) Zemljine unutrašnjosti. Gustoća i moduli zauzvrat variraju u skladu sa promjenom temperature, sastava i faze (dijela materije koji ima konzistentna fizikalno-hemijska svojstva). Ovaj efekat je sličan refrakciji svjetlosnih talasa.

• P talasi (primarni) su longitudinalni ili kompresijski talasi. U čvrstim materijalima ovi talasi generalno putuju skoro dvostruko brže od S talasa, a mogu se prostirati kroz sve vrste materijala. U vazduhu ti talasi pritiska postaju zvučni ili audio talasi, pa putuju brzinom zvuka. Tipične brzine su 330 m/s kroz vazduh, 1450 m/s kroz vodu, te oko 5000 m/s kroz granit.
• S talasi (sekundarni) su transverzni ili poprečni (eng. shear) talasi, što znači da se pod njihovim djelovanjem tlo pomiče okomito na njihov pravac prostiranja. Kod horizontalno polarizovanih S talasa, tlo se kreće naizmjenično ka jednoj pa drugoj strani. S talasi mogu putovati jedino kroz čvrstu materiju, pošto fluidi (tečnosti i gasovi) nisu u stanju zadržavati poprečne stresove. Brzina ovih talasa je oko 60% brzine P talasa u datom materijalu. S talasi stižu u seizmološku stanicu nakon P talasa, jer imaju relativno manju brzinu prostiranja.

Površinski talasi

Površinski talasi su analogni vodenim talasima, a putuju po Zemljinoj površini i to sporije nego tjelesni talasi. Usljed njihove niske frekvencije, dugotrajnosti te velike amplitude, oni su većinom najrazornija vrsta seizmičkih talasa. Postoje dva podtipa površinskih talasa: Rayleigh talasi, te Love talasi.

• Rayleigh talasi, ili "uvijanje tla", su površinski talasi koji putuju u obliku mreškanja (prepletenih nizova manjih talasa), u kretanju sličnom kretanju talasa na površini vode. Međutim, za razliku od vodenih talasa, povratna sila kod Rayleigh i dr. seizmičkih talasa nije gravitacijska nego elastična, dok je kretanje čestica na manjim dubinama retrogradno. Postojanje ovih talasa predvidio je 1885 nobelovac John Rayleigh. Oni su sporiji od tjelesnih talasa, i imaju brzinu koja je oko 90% brzine S talasa za tipični homogeni elastični medij.
• Love talasi su površinski talasi koji uzrokuju horizontalno poprečno smicanje tla. Nazvani su po matematičaru A.E.H. Loveu, koji je 1911 izradio matematski model za ove talase. Oni se obično kreću nešto brže od Rayleigh talasa, ili oko 90% brzine S talasa.

Korisnost

U istraživanju i praksi najkorisniji su P i S talasi, na dva glavna načina: u geofizici kod izučavanja fizikalno-hemijskih svojstava unutrašnjosti Zemlje, te u seizmologiji kod lociranja zemljotresa.

U geofizici

Talasi isijavani tokom jakih zemljotresa predstavljaju glavni izvor informacija u istraživanju najdubljih regiona naše planete.

Npr. kad se zemljotres dogodi, seizmometri u blizini epicentra (projekcije hipocentra na površini Zemlje) sve do udaljenosti od oko 90 km su u stanju zabilježiti i P i S talase, ali oni udaljeniji više ne prepoznaju visoke frekvencije prvog S talasa. Pošto poprečni talasi ne mogu prolaziti kroz tečnost, ovaj fenomen je poslužio kao prvobitni dokaz danas dobro poznate činjenice da je Zemljina vanjska jezgra tečna. Slično je pretpostavljeno da i Mjesec ima čvrstu jezgru, ali su kasnija istraživanja ukazala da je Mjesečeva jezgra možda istopljena.

U seizmologiji

Primjer određivanja mogućeg položaja hipocentra zemljotresa iz kašnjenja nailaska talasa na dvije udaljene seizmološke stanice (u proizvoljnim jedinicama).

U slučaju lokalnih odnosno bližih zemljotresa, razlika u vremenu nailaska (dolaska prvih) P i S talasa koristi se za određivanje udaljenosti zemljotresa. U slučaju zemljotresa na ogromnim razdaljinama, neophodne su barem četiri geografski raznolike (tj. što ravnomjernije raspoređene po horizontu oko epicentra) seizmološke stanice koje su na zajedničkom sistemu praćenja protoka vremena. Na njima se bilježi vrijeme nailaska P talasa, iz čega se onda računa jedinstveno vrijeme i lokacija zemljotresa. Tipično, desetine ili čak stotine nailazaka P talasa koriste se za proračun jednog hipocentra (žarišta u unutrašnjosti). Uobičajena su neslaganja u proračunu hipocentra do 0,5 sekundi kod udaljenih te 0,1-0,2 sekundi kod lokalnih zemljotresa. Ovo praktično znači da je većina dojavljenih nailazaka P talasa u saglasnosti sa proračunom lokacije hipocentra. Tipičan algoritam (računarski kôd) za računanje lokacije je iterativan, tj. rješenju se približava u koracima, a započinje pretpostavkom da se zemljotres desio na dubini od 33 km, da bi potom podešavanjem dubine minimizirao ostatke iz proračuna. Većina zemljotresa dešava se na dubinama do 100 km.

Brz ali najmanje pouzdan način određivanja razdaljine između seizmometra i ishodišta seizmičkog talasa do 200 km udaljenosti, je množenjem kašnjenja tj. razlike vremena nadolazaka P talasa i S talasa u sekundama, sa 8 km/s. Savremene mreže seizmoloških opservatorija služe se komplikovanijim i pouzdanijim načinima za lociranje zemljotresa.

Na ogromnim razdaljinama odnosno globalno, prvopridošli P talasi su prethodno putovali duboko u unutrašnjost Zemljinog plašta i možda se čak reflektovali od vanjsku jezgru, prije nego su doputovali nazad do Zemljine površine gdje ih je zabilježila seizmološka opservatorija. Talasi na ovaj način putuju brže nego da su se od zemljotresa do seizmometra kretali pravolinijski. Razlog tome je što se, u skladu sa Huygensovim principom, brzina kretanja unutar Zemlje znatno povećava. Po tom principu gustoća unutar planete raste s dubinom, što bi samo po sebi usporilo talase ali pošto s dubinom još više raste i modulus stijena - dublje znači brže. Stoga duži put može zahtijevati kraće vrijeme.

Da bi se precizno sračunala lokacija hipocentra, stvarno vrijeme putovanja mora biti poznato s velikom tačnošću. Zato je od velike važnosti da opservatorije budu na istom sistemu praćenja protoka vremena. Danas u tu svrhu najčešće služi sistem globalnog pozicioniranja GPS, koji kao sastavni dio svoje navigacijske radio-poruke sadrži i vrijeme. Budući da u svakoj sekundi vremena P talasi prevale velike razdaljine, čak i greška od 0,5 s u proračunu vremena nailaska može značiti za više stotina kilometara pogrešan proračun udaljenosti pa time i lokacije zemljotresa. U praksi se stoga koriste nailasci P talasa u veliki broj seizmoloških stanica zajedno, kako bi se na taj način greške umanjile ili poništile. Tako sračunata lokacija epicentra danas je uglavnom pouzdana, a ta se pouzdanost kreće u prosjeku oko 10-50 km globalno. Guste mreže bliskih stanica, kakve postoje npr. u Kaliforniji, omogućuju tačnost od oko 1 km. Daleko veća tačnost je ostvariva kad se vrijeme mjeri direktno pomoću unakrsnog koreliranja talasnih frontova.

Opis

Opis zemljotresa sadrži podatke o jačini (tj. magnitudi), lokaciji i vrsti cijepanja Zemljine kore. Opis lokacije zemljotresa zavisi od toga da li nam je važnije promatrati zemljotres po njegovoj stvarnoj jačini i u hipocentru, ili u projekciji tog žarišta na površinu - epicentru. U prvom slučaju obično je riječ o geofizikalnim i seizmološkim istraživanjima, a u drugom o socio-ekonomskim studijama.

Klasični

Jačina zemljotresa opisuje se na dva glavna načina. U prvom koji koristi Richterovu skalu i njene varijacije, mjeri se količina kinetičke energije emitovane u hipocentru. Ova skala je logaritamska, pa svaki naredni stepen označava da je zemljotres bio deset puta jači od onog sa prethodno nižim stepenom jačine. Ova skala sadrži stepene od -0,7 do 9,5. Potresi ispod -0,7 su instrumentalno nečujni. U drugom načinu koji koristi Mercallijevu skalu i njene varijacije, procjenjuju se posljedice zemljotresa na površini, a prema štetama za ljudsku zajednicu nastalim u okolini epicentra. Ova skala je apstraktna (nefizikalna) i konvencijska (dogovorena), te sadrži stepene od II do XII. Prvi je čulno neprimjetan, dok je XII stepen katastrofalan u smislu rušenja svih građevina i značajnih izmjena reljefa.

Po dubini, zemljotresi se dijele na plitke i duboke. Pri tom se oni najplići označavaju dubinom "10 km" što se koristi i kad se plitka dubina ne može precizno utvrditi. Najdublji zabilježeni zemljotresi bili su na dubinama od oko 700 km. Podjela zemljotresa po dubini nije urvrđena konvencijom. Mehanizam nastanka dubokih zemljotresa ne može se razjasniti klasičnim pristupima budući da materijal na tim dubinama nije u čvrstom stanju, ali Omerbašićevo otkriće astrofizikalnog mehanizma aktiviranja zemljotresa se podjednako odnosi i na plitke i na duboke zemljotrese, čime su i duboki zemljotresi suštinski objašnjeni.

Opis rasjeda odgovarajućom orijentacijom lopte za plažu (eng. beachball), zabilježenom tokom cijepanja. Paralelno rasjedu (strike-slip), kompresivnim nasrtanjem (thrust), i produženjem (normal).

Savremeni

Tokom posljednjih decenija razvijen je i metod karakterizacije zemljotresa određivanjem njihovog moment-tenzora. Tenzor je matematska generalizacija koncepta vektora. Ovom metodom opisuju se način i prostorna orijentacija oslobađanja kinetičke energije u žarištu, koje time više nije pojednostavljeno predstavljano tačkom nego ga se može opisivati sa određenim stepenom složenosti.

Npr. snažniji zemljotresi, koji se često nazivaju tektonski zemljotresi i koji po magnitudi dosežu 7 ili više stepeni na Richterovoj skali, sada se mogu karakterisati preciznije. To znači da ih se može opisivati u vremenu i prostorno - duž izduženih geomorfoloških struktura poput rasjeda i sl. - čak i po nekoliko stotina kilometara.

Rezultat novog pristupa je i momentna magnituda M_w, kojom se određuje veličina zemljotresa (vidi sekciju Mjerenja i opažanja). Ovim metodom je omogućeno promatranje tektonskih zemljotresa u širem tj. globalnom kontekstu, uz prvobitnu nadu da će to pomoći u utvrđivanju uzroka tektonike što se pokazalo tačnim pošto je Omerbašićevo otkriće zasnovano na izučavanju isključivo fizikalnih pojava odnosno momentnih magnituda zemljotresa.

Nastanak

Pored frakture stijenske mase, uzroci slabijih zemljotresa su još i: punjenje pa pražnjenje akumulacionih jezera, rudarenje, sezonske padavine naročito snježne, i dr. Velike kiše u stanju su lubricirati već napregnute rasjede, mijenjajući fizikalna i hemijska svojstva materijala uključujući plašt, te tako pospješiti pojavu slabijih ili jačih zemljotresa.

Uzroci tektonike kao generatora razornih zemljotresa su donedavno bili nepoznati pošto je bilo nejasno koji su to izvori energije neophodni za pokretanje tektonskih masa. O uzrocima pojave tektonike na Zemlji postojale su najmanje četiri fizikalne hipoteze. Početna pretpostavka svima je bila da su uzroci očito mogli biti unutarzemaljski, vanzemaljski, ili kombinacija unutrašnjih i vanjskih uzroka.

Predviđanja zemljotresa još uvijek nisu moguća ali Omerbašićevo otkriće omogućuje regionalnu seizmološku prognozu sličnu vremenskoj. Ranije se smatralo da je neko predviđanje korisno samo ako tačno prognozira i magnitudu i vrijeme i lokaciju zemljotresa.

Podmorski prirodni zemljotresi nekada izazovu cunami u dijelu okeana ili mora gdje topografija tj. reljef dna svojim za to pogodnim oblikom uvećava učinak emitovane kinetičke energije. Usljed plitkosti i relativno male veličine te zatvorenosti Jadranskog mora, mogućnost cunamija nakon zemljotresa duž južne (Italija) ili sjeverne obale (Dalmacija, bosansko, crnogorsko te albansko primorje), je praktično zanemariva.

Vrste dodira ploča

Tri vrste dodira tektonskih ploča.

Većina razornih zemljotresa nastaje na mjestima međusobnog dodira tektonskih masa pošto su, prema Omerbašićevoj dokazanoj teoriji, otpori materijala na tim mjestima najmanji a ne, kako se ranije pretpostavljalo, jer je tu stres najveći. Postoje tri vrste dodira tektonskih ploča, zavisno od načina na koji se jedna masa kreću u odnosu drugu, kao i od raznih površinskih fenomena.

1. Transformni dodir (konzervacijski) nastaje na mjestima međusobnog proklizavanja ploča duž transformnih rasjeda. Relativno kretanje dvaju ploča može biti sinistralno (lijeva strana prema posmatraču) ili dekstralno (desna strana prema posmatraču). San Andreas rasjed u Kaliforniji, te Sarajevski rasjed su primjeri transformnog dodira s dekstralnim kretanjem.
2. Divergentni dodir (konstruktivni) nastaje na mjestima međusobnog razilaženja dvaju ploča. Srednjeokeanske brazde kao npr. Srednjoatlantska, te aktivni tektonski rovovi kao npr. Great Rift dolina u Africi, su primjeri divergentnih dodira.
3. Konvergentni dodir (destruktivni), zvan i aktivni obod, nastaje na mjestima gdje se dvije ploče sudaraju obično praveći subduktivnu zonu (ako jedna ploča podranja pod drugu) ili kontinentalnu koliziju (ako obje ploče sadrže kontinentalno stijenje). Duboki podmorski rovovi su obično povezani sa subduktivnim zonama. Subduktivna masa sadrži mnoge hidratne minerale. Pri zagrijavanju ovi minerali oslobađaju svoju vodu koja onda uzrokuje topljenje plašta. Tako nastaje vulkanizam, npr. planinski vijenac Ande u Južnoj Americi, te japanski ostrvski luk.

Nakon Omerbašićevog otkrića astrofizičkog uzroka sve tektonike odnosno tektonskih zemljotresa, gore pomenuto izučavanje tektonskih ploča i njihovog dodira nije više ključno osim u vulkanologiji.

Globalna mjerenja tektonike

Kretanje ploča: primjer iz jedne od NASA-inih kampanja GPS mjerenja; vektori ukazuju na mogući opšti smjer i intenzitet kretanja. Drugi primjeri pokazuju drugačiji opšti smjer i intenzitet.

Vektor stvarnog kretanja tektonskih ploča je očito funkcija svih sila koje djeluju na određenu ploču. Stepen nepoznavanja doprinosa pojedinih sila kretanju pojedinih ploča je nepremostiv problem za globalne pristupe mjerenju tektonike. Jedini preostali ispravni pristup onda je razmatranje nekog pogodno odabranog relativnog mjerila kretanja ploča.

Stoga sve studije koje nastoje globalno "izmjeriti tektoniku", treba uzimati s oprezom. Dodatan izvor njihove nepouzdanosti su satelitski sistemi korišteni za određivanje lokacije (GPS, GLONASS, GALILEO i dr.). Iako su takvi sistemi vrlo precizni, takva mjerenja po definiciji nisu nikad apsolutna odnosno tačna. Naime svi takvi satelitski sistemi su geocentrični tj. lokacija i orijentacija im je određena relativno u odnosu na centar mase Zemlje. Ti sistemi tako nemaju nijedan stepen slobode pa ih se ne može uzimati kao nezavisne tj. apsolutne mjerne sisteme. Rezultati njihovih mjerenja uvijek zavise od početno odabranog koordinatnog sistema i njegovih karakteristika poput orijentacije, rotacije, dinamike (kinematike mase), tačnosti (mjere stvarnosti), preciznosti (mjere pouzdanosti) itd.

Unutrašnje sile kao pokretači tektonike

Prema Angloameričkoj školi misli u geonaukama, disipacija toplote iz plašta predstavlja dovoljan izvor energije za tektonsku aktivnost Zemlje. Po tom vjerovanju, suvišna gustoća okeanske litosfere koja tone u subduktivnim zonama je pokretač ploča, tj. ploče svoju pokretljivost duguju relativnoj gustoći okeanske litosfere i relativnoj slabosti astenosfere. Obje te pretpostavke su nepotvrđene. U tom scenariju, kada se formira u srednjeokeanskim brazdama, okeanska litosfera je za pretpostaviti manje gustoće od astenosfere pod njom, ali svojim starenjem postaje sve gušća, konduktivno se hladeći i debljajući. Veća gustoća starije litosfere u odnosu na astenosferu ispod nje navodno omogućuje tonjenje litosfere u duboke zone plašta u subdukcijskim zonama, a slabost astenosfere omogućuje lakše kretanje ploča ka subdukcijskoj zoni.

Međutim, ukupna energija iz svih poznatih izvora u unutrašnjosti Zemlje kao i njene okoline, nedovoljna je da objasni pomicanje tektonskih ploča, pa je uzrok tektonike i nakon postuliranja gornjih ideja ostao nepoznat. Osim toga, postoje ploče poput Sjevernoameričke i najveće Evroazijske, koje se kreću a da nigdje nisu u subdukciji sa drugim pločama. Stoga uzrok kretanja ploča ne može biti objašnjen idejama Američke škole misli u geofizici.

Seizmološka tomografija za neke regione Zemlje ukazuje na lateralno (bočno) promjenjivu distribuciju gustoće u čitavom plaštu. Takve varijacije u gustoći mogu biti materijalne (usljed hemije stijena), mineralne (usljed varijabilnosti mineralnih struktura), ili termalne (putem termičkog širenja i skupljanja, usljed toplotne energije). Manifestacija ove promjenjive gustoće je konvekcija (miješanje masa) plašta iz sila potiska. Zagovarači gore pomenute hipoteze o disipaciji toplote plašta kao glavnom pokretaču tektonike, tvrde i da konvekcija plašta direktno ili indirektno korespondira kretanju ploča. Dvije preostale sile za koje pobornici navedene škole misli smatraju da utiču presudno na kretanje ploča su još trenje (ili frikcija) i gravitacija. Međutim, ni za te tvrdnje nema dokaza, odnosno ako je uzrok konvekciji plašta i poznat to ipak ne objašnjava samu tektoniku. Da bi te teze bila potvrđena, ta se energija mora na predvidljiv tj. objašnjiv način transportovati u litosferu da bi se ploče uopšte mogle pomaći.

Vanjske sile kao pokretači tektonike

Više studija od 2006 ustvrdile su da postoji trend kretanja svake ploče u smjeru zapada, a usljed Zemljine rotacije i plimne frikcije Mjeseca. Po njima, dok se Zemlja obrće prema istoku, Mjesečeva gravitacija uzrokuje malo povlačenje Zemljine površine unazad, odnosno prividno zapadno. Zaključak ovih studija je da to objašnjava zašto Venera i Mars nemaju tekroniku, pošto Venera nema mjesec, a mjeseci Marsa su premali da bi pravili značajne plimne efekte na Mars.

Začetnik hipoteze o tektonici ploča, austrijanac Alfred Wegener, teoretizirao je da uticaji Mjeseca uzrokuju tektoniku na Zemlji. Međutim, naučna zajednica prvenstveno angloamerička, Wagenerovo objašnjenje je u to vrijeme odbacila uz objašnjenje da bi direktni Mjesečevi efekti doveli do plimne frikcije koja bi zauzvrat davno zaustavila Zemljinu rotaciju. Indirektni efekti Mjeseca na Zemlju nisu nikad razmotreni odnosno proučeni iako Wagener nije tvrdio da su direktni efekti poput plimne frikcije jedini mogući lunarni uzročnik tektonike.

Angloamerička škola misli u geonaukama i danas odbacuje Wegenerovo teoretiziranje o mogućem lunarnom porijeklu tektonike na Zemlji. Kao dokaz za ovu apsolutnu tvrdnju danas, koriste se gore pomenutim globalnim studijama iz relativnih (GPS i dr.) mjerenja. Međutim, zapadna komponenta kretanja svih ploča je utvrđena van svake sumnje barem u odnosu na cjelokupan donji segment plašta. Takođe je utvrđeno i da se čvrsta jezgra Zemlje kreće brže od ostatka planete. Razlozi su i zastupnicima te škole misli nepoznati i o njima postoji više predloženih objašnjenja, npr. uticaj gravitacijske sile Mjeseca koja navodno usporava litosferu više nego jezgru, uticaj magnetnog polja same Zemlje na svoju unutrašnju jezgru uglavnom sačinjenu od željeza, potom piezoelektricitet tako sačinjene unutrašnje jezgre, i dr.

Učestalost

Pacifički Vatreni prsten.

Procjenjuje se da se godišnje dogodi oko 900.000 potresa magnitude do 2.5 (po Richteru), dok su najjači ujedno i najrjeđi, a pojavljuju se svakih 5 - 10 godina. Zemlje u kojima se događa najviše potresa su Čile, Japan i Indonezija.

Pacifički Vatreni prsten (eng. the Ring of fire) je područje u bazenu Pacifičkog okeana u kom su seizmicitet i vulkanska aktivnost najaktivniji. Prsten je dio gotovo neporekidnog niza podokeanskih rovova, vulkansih lukova i pojaseva, kao i tektonskog kretanja. U ovom prstenu nalaze se 452 vulkana odnosno preko 75% svih aktivnih i ugašenih vulkana. Naziva ga se još i Cirkumpacifički pojas. Oko 90% svih, te 80% najsnažnijih, zemljotresa na svijetu, dešava se duž Vatrenog prstena. Slijedi ga Alpidski pojas sa 5–6% svih, te 17% najsnažnijih, a obuhvata zonu od indonezijskih ostrva Jave i Sumatre preko planinskog masiva Himalaja, podmorja Mediterana, pa sve do Atlantskog okeana. Srednjeatlantska brazda čini treći najznačajniji trusni pojas svijeta.

Bosna se nalazi u Alpidskom trusnom pojasu. Kao i druge zemlje Balkanskog poluostrva, izložena je subdukciji Sjevernoafričke tektonske ploče i njenih dijelova pod Albansku mikroploču, te drugim tektonskim procesima. Usljed toga, zemljotresi u Bosni se dešavaju najviše u njenim južnim dijelovima i primorju. Osim juga zemlje, potencijalno katastrofalni zemljotresi u Bosni dešavaju se uglavnom duž Sarajevskog tektonskog rasjeda kao najdužeg (pravac projekcije na površini: Sarajevo-Krajina), te Banjalučkog tektonskog rasjeda koji je okomit na Sarajevski i čini dio njegovog sistema rasjedâ.

Prognoziranje

Posljedice zemljotresa u San Franciscu 1906.

Dosadašnji pokušaji pristupa problemu predviđanja bili su neuspješni. To je prvenstveno zbog toga što je bio nepoznat objedinjavajući fizikalni princip koji uzrokuje tektoniku kao glavnog generatora seizmiciteta na Zemlji. 2016 g., bosanski naučnik dr. Mensur Omerbašić objavio je otkriće Astrofizičkog uzroka tektonike, koje fundamentalno mijenja fiziku, konkretno klasičnu tj. makrofiziku. Otkriće je 31 avgusta 2016 prihvaćeno za objavljivanje u recenziranom naučnom časopisu Earthquake Science (glavni urednik: akademik Chen Yuntai, Kineska Akademija nauka) ali je autor odbio ponudu kao dio protesta protiv načina na koji je naučna zajednica tretirala njega i njegova otkrića - istovjetnog načinu na koji su tretirali Alfreda Wegenera i njegovo istorijsko otkriće.

Statistička seizmologija koristi statističke metode i istoriju dosadašnjeg seizmiciteta koja ide milione godina u prošlost, u pokušaju tipizacije zemljotresa. Njen uspjeh u seizmičkom prognoziranju je minoran, ali ona ima važnost u utvrđivanju parametara seizmičke opasnosti pojedinih regija, te s tim u vezi mikrorejonizacijom manjih prostora kao što su lokacije građevinskih objekata. Njena uloga je prvenstveno u utvrđivanju zakonskih akata u građevinarstvu, odnosno određivanju zakonskih mjera koje obavezuju na aseizmičku gradnju. Ovo ne znači da takva statistička razmatranja imaju ikakvu naučnu tj. fizikalnu podlogu. Međutim, te mjere građevinski sektor mora poštivati kako bi se uredila oblast osiguranja kao važan segment ekonomije. Statistička seizmologija je tako od direktne koristi jedino za sektor finansija.

Vještački izazvani zemljotresi

Vještački zemljotresi izazvani su ljudskim djelovanjem. Najčešće se izazivaju detoniranjem eksplozivnih naboja. Detonacije se najviše koriste u kartiranju područja podzemlja ili većih regija, npr. u premjerima eksploatacijske geofizike. Primjenjuju se još i u kontinentalnim naučnim istraživanjima, kad se koriste velike količine eksploziva, obično i po više tona TNT-a odjednom. Takve detonacije izazivaju zemljotrese jačine do nekoliko stepeni Richterove skale, koje karakteriše prisutnost samo površinskih talasa.

Mjerenja i opažanja

Za mjerenje dinamike tj. stvarnog pomaka neke mase usljed fizikalnih i hemijskih faktora, koriste se mjerenja kao direktan pristup spoznaji o nekom procesu ili strukturi, te opažanja kao indirektan pristup.

Zemljotresi

Seizmometar koji mjeri sve tri komponente (x,y,z) lokalnog pomjeranja tla. Senzor za horizontalnu komponentu x (istok-zapad) i okomiti senzor za horizontalnu komponentu y (sjever-jug).

Jačinu tj. intenzitet zemljotresa najčešće bilježe namjenski instrumenti - seizmometri (ili seizmografi). Može ih se naći u desetinama hiljada seizmoloških opservatorija širom svijeta. Oni manje osjetljivi mjere zemljotrese lokalno i regionalno, a osjetljiviji (širokopojasni, eng. broadband) i globalno. Jačina zemljotresa se označava brojem tj. magnitudom na skali koja predstavlja kontinuirani porast oslobođene energije ili njenog efekta. Glavne vrste magnituda su lokalne M_L koje su danas rijetko u upotrebi, površinske M_s, tjelesne M_b koje su našle široku primjenu u XX v., te momentne M_w koje opisuju veličinu zemljotresa. Svi snažniji zemljotresi danas se izražavaju u M_w, ili skraćeno M.

Tipični seizmogram, sa sve tri komponente ubrzanja lokalnog smicanja tla usljed talasa kinetičke energije iz zemljotresa.

Dostignuti nivo oslobođene energije obično se mjeri u sve tri prostorne komponente (x,y,z) lokalnog pomaka tla. Tako se seizmometar u većini slučajeva sastoji iz tri senzora (za svaku komponentu po jedan) koji sadrže slobodno osovljeni dio koji je kao takav podložan promjeni položaja instrumenta. Rezultat rada seizmometra je zapis mjerenja lokalnog pomaka po pojedinoj komponenti. Ovaj zapis naziva se seizmogram. Kod analognog seizmometra, seizmogram je grafički zapis mjerenja slobodno osovljene pisaljke koja prividno klizi po rotirajućem dobošu sa namotanim kolutom papira. Kod digitalnog seizmometra, seizmogram je datoteka mjerenja razlikâ u strujnom naponu stvorenih pokretima slobodno osovljenog dijela.

Jačina zemljotresa može se mjeriti i drugim instrumentima. Najjednostavniji su geofoni, osjetljivi mikrofoni za mjerenje jačine odnosno brzine energije tj. talasa. Složeniji alternativni instrumenti su gravimetri, čija je osnovna namjena mjerenje gravitacijskog ubrzanja ili ubrzanja mase. Gravimetri osjete vertikalnu (z) komponentu, koju su u stanju mjeriti jednako precizno kao i seizmometri. U nekim slučajevima gravimetri a naročito oni superprovodnički nadmašuju seizmometre, što je od koristi za geofizikalna istraživanja duboke unutrašnjosti, prvenstveno jezgre naše planete.

Bilježenja zemljotresa u našoj zemlji vrše se preko jednog vijeka, a otpočela ih je Austro-Ugarska instaliranjem prvog (širokopojasnog) seizmometra u seizmološkoj opservatoriji Sarajevo, 1905, u sklopu istraživačkih aktivnosti vezanih za prvu Internacionalnu polarnu godinu, 1883.

Detonacije i nuklearni testovi

Seizmički talasi koriste su u prepoznavanju fizikalnih i hemijskih osobina ne samo globalnih nego i lokalnih podzemnih struktura. Za tu namjenu ne bi bilo isplativo čekati pogodne prirodne zemljotrese pa se vibracije tla izazivaju vještački, obično detonacijom eksplozivnih naboja. Detonacije slabije jačine koriste se u građevinarstvu i rudarstvu odnosno eksploatacijskoj geofizici, a one jače i u naučnim eksperimentima i istraživanju, te nuklearnim testovima.

Uz slabije detonacije najčešće se koriste geofoni, popularni u eksploracijskog geofizici. Zahvaljujući relativno niskoj cijeni, geofoni se često koriste u velikom broju i za više serija mjerenja. U tu svrhu se signalno (kontaktno) povežu kablom ili bežično, uz naročito pozicioniranje na terenu prije izazivanja vibracija. Vibracije se izazivaju eksplozivom ili pomoću mehaničkih kompresora tla, kao što su vibroseizmičke prese često montirane na posebne kamione. Takav pristup omogućuje trenutno "uslikavanje" podzemlja, odnosno određivanje jačine, brzine i pravca prostiranja talasa. Naučnom analizom takvih podataka onda se mogu izvoditi zaključci o svojstvima, vrsti te rasprostranjenosti pojedinih podzemnih struktura, kao npr. ruda, vode, nafte i dr.

Uz snažnije detonacije primjenjuju se seizmološke, geofizikalne te geodetske metode mjerenja i instrumentarij. Njih koriste naučni i vojni instituti, potom institucije i organi vlasti, kao i internacionalna tijela za kontrolu provođenja sporazuma o zabrani testiranja nuklearnog oružja. Detonacije takvog oružja proizvode uglavnom samo površinske talase, intenziteta do 3-4 stepena Richterove skale. Nalaze se samo u seizmogramima osjetljivijih seizmometara i gravimetara. Kao i mnogi drugi geofizikalni podaci, npr. oni od važnosti za detekciju zaliha sirovina i vojne namjene, takvi seizmogrami bez izuzetka predstavljaju državnu tajnu najvišeg stepena.

Potresi na drugim nebeskim tijelima

Posrednim, uglavnom astronomskim, opažanjima dolazi se do podataka od značaja u astrofizici. Npr. astronomskim osmatranjima akustičnih svojstava Sunca i njegove korone (plazmenog omotača), dobivaju se korisne informacije o eksplozivnim događanjima na toj zvijezdi, odnosno njenim fizikalno-hemijskim svojstvima.

Vanjski linkovi

• Ministarstvo civilnih poslova BiH, Sektor za geodetske, geološke i meteorološke poslove.
• Hidrometeorološki zavod FBiH, Sektor za seizmologiju.
• Hidrometeorološki zavod RS, Sektor za seizmologiju.
• International Seismological Centre, UK. Spisak seizmoloških agencija svijeta.
• Geološka služba SAD-a
• Spisak zemljotresa u svijetu u posljednjih sedam dana
• Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty Organization

Literatura

---