Prikaz izvora stranice Bosanska arhitektura

{{DISPLAYTITLE:<span style="font-family:Georgia;font-size:34px;">Bosanska arhitektura</span>}}
<div style="text-align: justify;">
[[Datoteka:Sarajevoview.PNG|mini|desno|270p|Pogled na Sarajevo sa Kovača]]

'''[[Bosna|Bosanska]] arhitektura''' u svojoj specifičnosti uglavnom je nastala uticajem četiri osnovna razvojna perioda, pri čemu su političke i društvene promjene uticale na stvaranje i razvoj specifičnih kulturnih i arhitektonskih navika stanovništva. Svaki period je doprinio cjelokupnoj slici bosanske arhitekture i razvoju kulturne raznovrsnosti i specifičnog arhitektonskog izraza u zemlji. <ref name=Pozderac> Pozderac, Damir; Eko-kulturološki pristup prema samoodrživoj arhitekturi i urbanističkom planiranju u Bosni i Hercegovini - Studija o Integralnoj arhitekturi </ref> Ta istorijski uslovljena slojevitost bosanske arhitekture najbolje se vidi na Sarajevu kao najvećoj urbanoj sredini.

== Bosanska država u Srednjem vijeku i autohtoni period ==
[[Datoteka:Duvno1.jpg|lijevo|thumb|220px|Srednjovjekovna gradnja iz okoline Duvna]]
[[Bosna#Pravni_početak,_Prva_i_Druga_kraljevina|Srednjovjekovni]] period u Bosni je trajao do okupacije Kraljevine od strane feudalne Otomanske imperije. Društvena struktura u srednjovjekovnoj Bosni bila je organizovana u zadruge.

'''Zadruga''' je bila zasebna porodična zajednica ili skup nekoliko familija koje bi dijelile zajedničke interese te tako grupisale svoje nastambe u usko povezane manje grupe. Vođe zajednica birali bi se uglavnom po starosti i visokim etičkim standardima tradicionalnih zajednica. Zadruga je bila prvenstveno seoskog ili ruralno-agrarnog tipa, te je znatno ovisila o prirodnim resursima kraja u kom se nalazila. Kako bi neka zajednica rasla, tako bi se grupe familija sistematski i grupno odvajale te organizovale novu grupaciju nastambi, odnosno novu zadrugu. Ubrzo potom bi se zadruge povezivale jedna sa drugom, te time doprinosile razvoju trgovine i ekonomije. Familije su uglavnom živjele u objektima poznatim kao '''Dinarska kuća'''. To su bile jednostavne građevine napravljene od prirodnih materijala, uglavnom drveta i slame. Enterijer je bio organizovan oko ognjišta (peći) gdje se odvijao glavni dio aktivnosti, a neke kuće su imale i odvojene muške i ženske odaje. <ref name=Grabrijan> Dušan Grabrijan. Bosanska orijentalna arhitektura u Sarajevu - Bosanska arhitektura i put ka moderni </ref>




== Otomanska okupacija i orijentalni period ==
[[Datoteka:PociteljTvrdjava.jpg|thumb|lijevo|600px|Ilirska lučka kapetanija u Počitelju, južna [[Bosna]], koju je '''Kralj Tvrtko I''' obnovio 1383 za potrebe kopnenih trupa.]]
U XVI vijeku Otomansko carstvo okupira [[Monarhija|Kraljevinu]] [[Bosna|Bosnu]] koja je prethodno obnavljala i koristila građevine predaka, poput Ilirske lučke kapetanije u Počitelju, južna Bosna. Radi lakšeg upravljanja novoosvojenom teritorijom teškog reljefa, okupator gradi upravna sjedišta. Tako počinju nicati gradske sredine čije su nemarna okupatorska "organizacija" odnosno nedostatak iste, primjetne i danas. Npr. arhitektonski teoretičar '''Dušan Grabrijan''' je definisao osnovnu organizaciju tipičnih bosanskih gradova. Prepoznavši pet osnovnih cjelina organizacije grada, Grabrijan je okarakterisao tzv. nepisane zakone gradnje u okupiranoj Bosni. Po njemu okolna brda definišu "oblik" grada, glavna cesta predstavlja njegovu "kičmu", čaršija je "srce" gradskog tj. urbanog života, vegetacija su "pluća", a rijeka je "duh" grada ili izvor njegove živosti. Arhitektonski teoretičar '''Juraj Neidhard''' ovako će opisati tipični bosanski grad:  ''Šta je šarm Orijenta koji počinje u Sarajevu, a kojem zapadnjaci ne mogu odoliti? Ovdje nema planova koji dolaze iz racionalnog razmišljanja, te je sve stvar improvizacije i rezultat ad hoc ideja i privremenih potreba. Ovdje ne postoji jasna osovina i apsolutna simetrija. Ovdje se čak ni građevinski sistemi ne izvode ispravno. Ovdje sve prikazuje potrebu za zadovoljavanjem ljudi. Kompozicija koja se na zapadu uči i izvodi po logici i planu, ovdje postaje zbir dijelova, svaki put kao rezultat različitih potreba i svaki put drugačije improviziranih, ali uvijek s obzirom na osjećaje.''<ref name=Grabrijan/> 

Činjenica da su ljudi koristili rijeku kao osnovni dio urbanog života doprinijela je izgradnji Starog mosta u Mostaru 1566. U vrijeme kad je izgrađen, Stari most je bio najveći jednolučni kameni most na svijetu.<ref name=Pozderac/> Tako je arhitektura, kao i urbanizam, bila iz nužde "organizovana" oko niza nepisanih pravila kao što su: ljudske proporcije, nesmetani vidici, geometrija, otvoreni i fleksibilni prostori, jednostavan namještaj, prostorne veze sa prirodom i korištenje lokalnih i tradicionalnih građevinskih metoda. Pored toga filozofija dizajna je preferirala korištenje raznovrsnih materijala. Drugim riječima, svaki materijal je imao specifičnu primjenu koju je prema društvenom ubjeđenju određivao sam graditelj. Neidhard ta je ubjeđenja opisao ovako:  ''Suština je u tome što bosanski čovjek ima svoj stil. On stvara svoje vlastite objekte, prostor i grad prema sebi i u ljudskim proporcijama. On nije mističan nego realista, što je i izvor realistične arhitekture koja je u isto vrijeme udobna, pokorna i demokratična. Svi krovovi i vrata (njeg)ovih kuća su skoro isti, a kuće možemo smatrati bilo čijim i za bilo koga, dok su sve u ljudskim proporcijama, skoro sve kao iznikle iz zemlje, i skoro sve sa dekoracijama nastalim i izraženim kroz građevinski proces i strukturu. Arhitektura izgrađena od prirode i okoline.''<ref name=Neidhard> Dušan Grabrijan i Juraj Neidhardt. Arhitektura Bosne i Put u Savremeno</ref> 

Prema ovim standardima, temelji bosanskih kuća bili su građeni od kamena, prizemlje od gline, nepečene cigle i drvenih poveznica, prvi sprat je imao drvenu strukturu, a krov je gotovo uvijek bio od drveta, kasnije od crijepa. Organizaciono, tipična bosanska kuća iz XVII vijeka sastojala se od pet elemenata, i to:<ref name=Alić> Dijana Alić. Od osmanlijske kuće do bosanskog stila: Neidhardtov dizajn stambenih objekata za radnike u [[Bosna|Bosni]] (od 1932. do 1942. godine)</ref>
* ograda, koja je definirala ulicu i jasno odvajala privatni od javnog prostora
* dvorište, koje je obično bilo obloženo oblim kamenom radi lakšeg održavanja
* šadrvan, fontana ili česma kao osnovni dio higijene prije ulaska u kuću
* hajat, prizemlje ili poluprivatni prostor gdje se okupljala familija
* divanhan(a) tj. prvi sprat koji je bio privatnog karaktera, a korišten je uglavnom za odmor i uživanje čaršijskog vidika ili pogleda u prirodu.

== Austro-ugarska okupacija i pseudomaurski period ==
1878 [[Bosna]] biva izložena još jednoj kulturnoj promjeni nakon što je okupirala Austro-Ugarska Monarhija. Tokom perioda vladavine Austro-Ugarske, Bosna je osjetila značajan uticaj na polju urbanističkog planiranja i arhitekture. Jedna od promjena koje je donijela Austro-Ugarska bilo je stvaranje novih građevinskih normi i zakona kao što je npr. obaveza pribavljanja dozvole za gradnju, regulacije ljudske i protivpožarne zaštite, te regulacije debljine zidova i visine objekata. Neke od tada uvedenih urbanističkih promjena bile su klasifikacija i zoniranje ulica, regulacija harmoničnog dizajna sa okolinom i poštivanje regulacionog plana. Takođe je došlo do promjene u generalnoj filozofiji dizajna koji se razvio u dva distinktna arhitektonska stila: '''Secesijska arhitektura''' i '''Pseudomaurski stil'''.

Secesijska arhitektura se pojavila pošto su politički smjerovi nastojali da otcijepe bosansku kulturu od njenih prijašnjih asocijacija sa srednjovjekovljem i otomanskim periodom, i asimiliraju je u zapadnoevropski kolotok. Naime, austrijski okupator je podjednaku opasnost za svoj eksploatatorski kolonijalizam vidio i u nezavisnoj Kraljevini Bosni i u islamu pod turskim uticajem.

[[Datoteka:Sarajevo Rathaus05.jpg|mini|desno|300p|Vijećnica u Sarajevu]] 

Pseudomaurska arhitektura je zauzela drugačiji stav. Preuzela je uticaj od maurske arhitekture iz Španije. To je uključivalo korištenje ornamentike i drugih maurskih dizajnerskih strategija, koje se ipak nisu sasvim slagale sa prijašnjim i izvornim normama bosanske arhitekture. Međutim obje promjene su doprinijele još većoj raznovrsnosti ionako relativno kompleksne urbane sredine bosanskih gradova.

Te promjene su prouzrokovale i druge poslijedice u Bosni. Naime, promjene su dovele do toga da je veliki dio lokalnih arhitekata i građevinara tehnološki zaostajao za novim principima regulacije i gradnje. Kao rezultat došlo je do useljenja stručno obrazovanih arhitekata iz zapadne Evrope koji su gradnjom novih objekata i novom regulacijom gradova u Bosni doveli do povećanja urbanog stanovništva u zemlji, čime je još više izmiješan kulturni karakter zemlje. Te su promjene istovremeno pospješile industrijalizaciju i vodile opštem napretku ekonomije. U tom periodu gradovi počinju da mijenjaju svoj prvobitni karakter i fizionomiju. Većina projekata za vrijeme austro-ugarske vladavine ticala se dizajna administrativnih i upravnih zgrada. Glavna pošta u Sarajevu je jedan od primjera projekata koji koriste formalne karakteristike dizajna, kao što su: jasnoća forme, simetrija te proporcija. Gradska vijećnica u Sarajevu je karakterističan primjer tzv. pseudomaurskog stila, pri čemu su se koristile dekoracije i lukovi maurskog karaktera, pomiješani sa formalnim i klasičnim normama u savremenoj arhitekturi XX vijeka. <ref name=Kurto> Nedžad Kurto; Arhitektura Bosne i Hercegovine - Razvoj Bosanskog Stila </ref>

== Socijalistička Jugoslavija i period industrijalizacije ==
Nakon II svjetskog rata, [[Bosna]] je postala dijelom jugoslovenske federacije. Političke struje u Jugoslaviji su favorizirale industrijalizaciju koja je zauzvrat zahtijevala razvijanje stambenih naselja u cilju podmirivanja potreba migracija iz ruralnih u urbane sredine. Kao metod prevazilaženja kulturnih konflikata nakon Drugog svjetskog rata, primarno se primjenjivao antihistoricizam u kombinaciji sa savremenim stilom kao osnovni arhitektonski stil za većinu građevinskih projekata u zemlji. Kao rezultat se javlja homogenost pri izboru materijala, koja je zamijenila tradicionalnu raznovrsnost u gradnji, a beton je postao glavni materijal za upotrebu.
[[Datoteka:Doboj.jpg|300px|desno|Doboj]]
Takav pristup je ipak izazvao nekoliko problema. Naime, industrijalizacija je izazivala zagađenje gradova, ali je takođe izazvala i iseljavanje sa ruralnih područja u urbane centre, što je za posljedicu imalo neuravnoteženost u proizvodnji i oštećenje ekonomije. Infrastruktura gradova je bila nedovoljna da podmiri ove promjene, te je dolazilo do nerijetkih nestašica struje, vode i grijanja, što je bilo prouzrokovano lošim planiranjem, dok su moderni stambeni objekti neprilagođeno gurani u postojeći tradicionalni arhitektonski sadržaj. Loše metode gradnje i nedostatak kvaliteta usljed nedostatka resursa, rezultiralo je nezdravom životnom sredinom. Sve to je dovelo do unazađivanja kulturnog identiteta bosanske arhitekture, dok su se prirodni i ljudski resursi trošili na neadekvatan i neekonomičan način. <ref name=Pozderac/> 

[[Datoteka:UNITIC.jpg|200px|lijevo|Unisovi tornjevi u Sarajevu]]
S druge strane, postojalo je nekoliko arhitektonskih projekata koji su pokušali da prepoznaju kompleksnosti kulturnih razlika u Bosni. Drugi primjeri su Hotel "Holiday Inn" u Sarajevu, izgrađen 1983, te Unisovi tornjevi izgrađeni u neposrednoj blizini 1986. Unisovi tornjevi su izgrađeni od betonske strukture i staklene vanjske koverte, a u narodnom govoru su bili poznati kao "Momo i Uzeir" - prema narodnim likovima iz popularnog zabavno-revijalnog programa Radio-Televizije Sarajevo. Unisovi tornjevi su u to vrijeme imali najsavremeniju sistemsku opremu, uključujući i automatski sistem za gašenje požara sa rezervoarima vode na krovovima. <ref name=Štraus> Ivan Štraus. Arhitektura Bosne i Hercegovine 1945-1995 </ref>

== Aktuelni pravci u bosanskoj arhitekturi ==
Veliki projekti rekonstrukcije, pogotovo oni od državnog značaja, su i dalje otežani poličkim konfliktima i nesuglasicama kao i nedostatkom finansijskih sredstava. <ref name=Hadžimuhamedović> Amra Hadžimuhamedović. Transnacionalno značenje bosanskohercegovačkog arhitektonskog naslijeđa i poslijeratna rekonstrukcija - Primjenjivost sistema bosanskohercegovačkog arhitektonskog naslijeđa.</ref>

Bespravna stambena gradnja u Bosni takođe danas mijenja izgled i karakter izgrađenog pejzaža. Pošto nisu postojali zakoni po kojima se vlasnici kuća oporezuju po kvadratnom metru površine kuće, odnosno kako je to standardno u drugim evropskim zemljama, kuće se grade u neproporcionalnom odnosu s tradicionalnom okolinom. Pored toga, takve kuće se grade i iz specifičnih kulturnih razloga kao prikaz prestiža i rijetko odgovaraju realnim potrebama njihovih vlasnika.<ref name=Vuk> Amir Vuk. 2001, Intervju za dnevni list Oslobođenje[http://www.saray.net/Press/citat.htm].</ref>


== Reference ==
<references/>
</div>

[[Kategorija:Bosna]]
[[Kategorija:Društvo]]
[[Kategorija:Istorija]]
[[Kategorija:Umjetnost]]